Everlasting Blessings of Mata Dadanbai & Dr. Premchand Manghirmalani

History Of Sindhi Literature 01 सिंधी साहित जो इतिहास

सिंधी साहित अयं वेदिक जुग (बियन धरमिन जी हुकूमत खां अगु )

सिंधी साहित जे इतिहास बाबत लिखण या छंड छाण में जहिं हिक दुशवारी या वडी मुशकिल खे मुहं डियणो पवे थो उहा आहे सिंधी साहित जे हुजण जी पुठ भरायी करण वारिन लिखियल साबतिन जो न मिली सघण वारी हालत में हुजण। इहो त खातरी सां चयी सघिजे थो त सिंधी साहित जो वजूद साहित जे पुरातन या शुरुआती अरसे खां आहे। दुनिया जी गियान विगियान जे पहिरिन लिखियल किताबन वेदन में सिंधु दरियाह जो जिकुर हुजण इन गालिह जो पुखतो सबूत आहे त वेदन जी रचना वकत सिंधी साहित जो वजूद हुओ।
सिंधी साहित जे पुरातन वजूद वासिते जेका बी अणसिधी साबिती आहे उहो आहे वेदिक जुग जे सिंधु किनारे ते वसियल, पहिंजो अलग सामाजिक जीवन अयं अलग भाषा हुजण वारे हिंदू समाज खे सिंधी नालो मिलण। इहो धिआनु डियण जोगे आहे त हिते अलग भाषा चयो वयो आहे मतलब सिंधी समाज वटि पहिंजी लिखण जी अलग लिपी बि हुयी। इहो विचार करण डुखियो महसूस थिये थो कहिं भाषा वटि लिपी त हुजे पर उन भाषा में साहित सिरजन न थियो हुजे।
हकीकत इहा आहे त सिंध ते हमलो करण वारन मुगलन, अरबन जिन जो धरम मकानी सिंधिन खां जुदा हुओ तिन हमलावरन सिंधी समाज खे पहिंजिन पाडुन खां जुदा करण जी गालिह धियान में रखी सिंधी साहित खे नासु करण में का कसर बाकी न रखी। नतीजो इहो आहे जो अजु असां सिंधी साहित जे इतिहास खे अंग्रेजी हुकूमत जे दोरान अयं भारत जी आजादी खां पोय वारो अरसो इनहन बिन हिसन में विरहाये डिसण समझण वासिते मजबूर आहियूं।

सिंधी इतिहास जो नासु थियण

हालांकि सचु इहो बि आहे त बियन धरमिन जी हुकुमरानन जे सिंधी साहित जी नासु करण जी कोशशिन खां पोय बि शाह सचल अयं सामी खे सिंधी अदब जी अजीमोशान तिरमूरती जे रुप में मशहूरी अयं मकबूलियत हासिल आहे। वेंदे पंदिरिहीं सदी में कविता सिरजन वासिते काजी कदन जो बि जिकुर इतिहास में शामिल आहे। इनहन सभनी गालिहिन जो विचार कजे त महसूस थिये थो त
सिंधी साहित जो इतिहास लिखण आहे त बेहद डुखियो छाकाण त
01. पहिंजी जागिराफीअ जी बीहक करे सिंध भारत ते कबजो करण जी मुराद सां कियल हर हमले जो पहरियों शिकार बणिजंदो रही हुयी।
02. हमलावर न सिरफ हुकूमत चाहींदा आहिन पर आम रहवासी जी शखसी तोडे सामाजिक हलत में पहिंजी हलत मूजिब बदिलाव जा खुआइशमंद पिणु हूंदा आहिन।
03. कहिं बि समाज जी हलत तय करण में उन समाज जी भाषा, उन भाषा में लिखियल साहित जो असर रखण वारो किरदार अहमियत वारो हूंदो आहे।
04. हमलावरन जी कोशिश रहंदी आहे त न सिरफ मकानी समाज जे साहित जो नासु थिये पर उहो मकानी समाज हमलावरन जे रीती रिवाजन ऐं सामाजिक हलत खे तरकीयाफता महसूस करे।
05. न सिरफ साहित पर सिंधी समाज जे सामाजिक जीवन जे इतिहास बाबत बेहद घटि सबूत या जानकारी असां वटि आहे। अहिडिन हालतुन में सिंधी साहित जे इतिहास खे भारत ते अंग्रेजन जी हुकूमत अयं भारत जी आजादीअ खां पोय वारे अरसे जी हद अंदर रखण बेहतर आहे।

सिंधी साहित जे इतिहास जा ब हिसा

पहिरियों हिसो आहे सिंध ते अंग्रेजी हुकूमत जे दोरान मतलब 1843 खां वठी 1947 तायीं
बियों हिसो आहे 1947 खां वठी हाणोके समे तायीं या 1947 खां पोय वारो अरसो
इहो धिआनु में रखण असां खे सिंधी साहित जे इतिहास खे समझण में मददगार थींदो त भारत ते अंग्रेजन जी हुकूमत जी शुरुआति ऐं सिंधी अदब जी लासानी त्रिमूरती शाह, सचल ऐं सामी जे साहितिक ओज जी पछाडी सागिये अरसे जूं गालिहियूं आहिन।
इहा बि अहमियत वारी गालिह आहे त अंगरेजन जी हुकूमत दोरान सिंधी भाषा वासिते परशियो अरेबिक लिपीअ खे मंजूरी डिनी वयी नतीजो इहो थियो जो सिंधी अदीबन में परशियिन अयं अरबी भाषा ते जाबितो रखण वारन जी हुकूमत वधण में मदद मिली।
डेढु सउ सालन खां बि वधीक अरसे तायीं परशियो अरेबिक लिपीअ जो उपयोग कंदो रहण सबब सिंधी बोलीअ ते बि असर पियो अयं केतिरा ई उरदू, पंजाबी अरबी अखर तोडे उचार सिंधी बोली जो हिसो बणिजी विया। परशियो अरेबिक लिपीअ जे उपयोग सबब अरबी साहित जो वडे अंदाज में सिंधी भाषा में तरजुमो पिणु थियो नतीजे तोर सिंधु किनारे वारन हिंदु सिंधिन जे जीवन जियण जे तरीके में बि अणिचाहियो बदिलाव आयो।
परशियो अरेबिक लिपीअ जे साहित सिरजन लाय उपयोग जो सभ खां खराब असर आजादी खां पोय नजर आयो। भारत में सिंधी भाषा खे संविधान जी मंजूरी मिलण खां पोय सिंधी अदबी संसार मां देवनागरी लिपीअ जे उपयोग खिलाफ ऐतिरो जोरदार आवाज बुलंद थियो जो भारत में सिंधी उहा भाषा बणिजी पयी जहिं लाय देवनागरी अयं परशियो अरेबिक बिनही लिपिन जे कम आणे सघण जी गालिह मंजूर करणी पयी।
भारत जे भाषायी माहोल में परशियो अरेबिक लिपी वधी वरसी न सघी अयं इन लिपीअ जी पुठ भरायी करण वारन जे विरोध करे सिंधी भाषा लाय देवनागरी जे उपयोग जा नियम तय न थी सघिया। कुदरती तोर वकतु पुजाणे न सिरफ सिंधी साहित जी रफतार घटिजंदी वयी पर सिंधी समाज जे रोजाने जीवन में सिंधी बोलीअ जी अहमियत बि गुम थींदी वयी।

सिंधी साहित जो इतिहास - आजादीअ खां अगु 01

अंग्रेजी हुकूमत जे दोरान बि सिंधी साहित जे इतिहास खे बिन हिसन पहिरियन छह डहाकन (सठि साल ) अयं पोयन चयिन डहाकन में विरहायुण सिंधी साहित जे वाधारे अयं आयलन बदिलावन जो चिटो अकसु हासिल करण में मदद कंदो।
पहिरियां छह डहाका
1757 जे आसपास भारत में वापार करण जे मकसद सां आयल ईस्ट इंडिया कंपनीअ आहिसिते आहिसिते हिक हिक करे भारत जी रियासतुन ते कबिजो कंदे भारत खे अंग्रेजन जे राज हेठि आणिण जी शुरुआति कयी। 1843 में सिंध ते कबिजो करण खां पोय अंग्रेजन सिंध में पहिंजो हुकूमती कारोबार लिख पढ़ मकानी सिंधी भाषा में करण जो फेसिलो कियो।
उन समे तायीं सिंध जा सिंधी बेहद वधीक घणायी वारन हिंदु सिंधियिन अयं थोराई वारन मुसलमान सिंधियिन में विराहिजी चुका हुआ। अंग्रेजन सिंधी भाषा जी लिपी तय करण वासिते हिक कमेटी ठाहे घणायी वारन हिंदु सिंधियिन जी घुर खे नजरअंदाज कंदे परशियो अरेबिक लिपी – जहिं में कुल मिलाये – नंवां जोडियल ऐं पुराणा मिलाये -52 हरफ हुआ तहिं खे 1853 में – सिंधी भाषा जी लिपीअ तोर मंजूरी डिनी।
अंग्रेजी हुकूमत जे पहिरियन छहन डहाकन जो विचार कजे त इन दोर खे सिंधी नसर जे लिहाज खां वियाकरण, डिक्शनरिन अयं तरजुमे जो दोर चवण गलत न थींदो।
सिंधी अखर भंडार (Vocabulary) खे बि लिखियल या छपियल रुप में आणिण जी कोशिश हेठि 1855 में Capt. Stack हिक सिंधी इंग्लिश डिक्शनरी तियार कयी त 1872 में Capt. Ernest Trump सिंधी भाषा जो वियाकरण लिखियो। झमटमल नारुमल वासवानी जो सिंधी गिरामर इन दोर में छपिजियो त केवलराम सलामतराय आडवानी जो सिंधी पहाकन अयं चवणिन जो कठो किअल भंडार 1907 जे धारे शाया थियो।
इनहन छहन डहाकन में रचियल सिंधी नजम अयं गीतन ते परशियन भाषा में नजम लिखण जे डांव जो साफु साफु अयं चिटो असर नजर अचे थो।
इन दोर में अदीबन गजल लिखण ते जोर डिनो ई पर गडोगडु रुबाई मसनवी (आजाद कविता जो हिकु किसमु) बि उनहन जी रचनाउन में अहमियत रखंदी हुयी। उन दोर में कविता जे छिपियल किताब या मजमे या संगिरह खे दीवान चयो वेंदो हुओ।
सिंधी नसर जे लिहाज खां इन पहिरियन छहन डहाकन में तरजुमे ते जोर हूंदे बि सिंधी अदब में असुल रचनाउन जी घटितायी महसूस न थी। इहो दोर हुओ सिंधी नसर जो पिता (father of Sindhi Prose ) लेखियो वेंदड कौड़ोमल चंदनमल खिलनानी अयं दयाराम गिदुमल शहाणी (1857 -1927 ), , जहिडिन मकबूल सिंधी अदबी शखसियतुन जो।
सामीअ जे सिलोकन जो तातपरजु लिखण करे, जपजी साहिब ते डिनल समझाणी अयं गीता सार जे करे दयाराम गिदुमल खे पहिरियों सिंधी अदबी नुकतचीनीकर (Critic) चयो वेंदो आहे। जहिं परसराम मेवाराम (1865 -1938) खे सिंधी अदबी खेतर में सिंध जो एडीसन नाले सां बि सड़ियो वेंदो हुओ ,उन परसराम मेवाराम 1900 में उन समे जे बेहद मशहूर सिंधी अख़बार जोति जे एडिटर जो कमु संभालियो अयं हिक अख़बार नवीस, मजमून लेखक अयं कोशकार जे रूप में घणी मशहूरी हासिल कयी।
चवंदा आहिन त वकत जो वहंदड दरियाहु दोरन खे जोडे थो अयं इन जो मिसाल आहे 1960 में साहित अकादमी दिल्ली जो कौड़ोमल चंदनमल खिलनानी जे लिखियल अयं संदस पुट मनोहरदास खिलनानी जे कठे किअल 34 मजमून खे छपाइणु।

सिंधी साहित जो इतिहास - आजादीअ खां अगु 02 (पोयां चार डहाका )

सिंधी नजम या कविता जे इन हुकूमती दोर जो आगाज किशनचंद बेवस कियो इहा नयीं रिथा वारी ताजगी भरी नंवन विषयन ते कविता लिखण जी शुरुआति हुयी। अगिते हली इन शुरुआति खे हिक बेहतरीन असर पेदा करण वारे अंजाम तायीं पहुचाइण में दादा हूंदराज दुखायल, प्रो. राम पंजवानी, हरी दिलगीर अयं प्रभु वफा जहिडन सिंधी साहितकारन अमोलक योगदान डिनो। प्रभु वफ़ा त सिंधी अदबी संसार खे कविता लिखण जे नवें डांव पंजकडन (पंज सिटी कविता) जी सूखड़ी बि डिनी।
इन दोर में न सिरफ नवां असुल किताब छपिजिया पर मंघाराम केवलराम मलकानी साहिब गीतांजली जो तरजुमो करण सां गडु न सिरफ 34 हिक अंकी नाटक 4 पूरा नाटक लिखिया पर बियन केतिरिन ई भाषाउन जा नाटक सिंधी भाषा में पेश कंदे पहिंजे पाण वासिते मॉडर्न सिंधी नाटक जो जनम दाता या पिता (Father of Modern Sindhi Drama ) जो लक़ब कमायो।
पुराणे परशियन डांव जे कविता रचण खे अगिते वधाइण में इन दोर जे मकबूल सिंधी साहितकारन में परसराम जिया, लेखराज अजीज, हरुमल सदारंगानी अयं खियलदास फ़ानी खे अगिरायी वारो मुकाम हासिल आहे त नानकराम धरमदास जे महाकवी कालीदास जे मेघदूत खे सिंधी साहित में शामिल करण वारे योगदान खे काफी मशहूरी मिली अयं अहमियत वारो योगदान लेखियो वियो।
सिंधी नसर जो खियाल कजे त इहो दोर भेरुमल मेहरचंद अडवानी (1875 -1950), डॉ होतचंद गुरबक्षाणी (1883 1947) लालचंद अमरडिनोमल जगतियानी (1885 -1948) अयं झमटमल परसराम गुलराजानी (18886 -1948) जी ओज भरी कमियाबीअ वारो समो हुओ।
जेकडहिं डॉ होतचंद जे शाह जो रिसालो खे सिंधी अदबी ऐं साहितिक नुकतचीनी संसार में बेमिसाल शाहकार लेखियो वेंदो आहे त भेरुमल मेहरचंद जे सिंधी बोलीअ जी तारीख अयं वडो सिंधी वियाकरण जे मयार या पेमाने (standard) जी बी रचना सिंधी अदब में गोलिहिण अजु बि बेहद डुखियो आहे।
झमटमल परसराम अंग्रेजी में भेद वारी या रहसिय वारी सूफियत जे रंग असर वारियूं रचनाउं रचिण सां गडु शाह जूं आखाणियूं (टे किताब ) ऐं सचल सरमसत लिखी सिंधी अदब खे मालामाल करण में का कसर बाकी न रखी। अलग अलग विषयन ते मजमून अयं अफसाना लिखण अयं साहितिक नुकतचीनी जे खेतर में लालचंद जगतियानी जो को सानी को न हुओ। इन दोर जे नसर जो जिकुर प्रो. एम यू मलकानी अयं अमरलाल हिंगोरानी जे नालन बिना अधूरो लेखियो वेंदो। इन दोर खे परमानंद मेवाराम जी बिन सिंधी डिक्शनरिन जे छपिजण सां गडु संदस लिखियल बिये साहित जे छपिजण जो दोर चवण बि गलत न आहे।

Posted on 31 – 03 – 2024 

error: Content is protected !!